Šetajući ulicama Srpske Atine, poetičnog naziva za Novi Sad, putnik namernik obično na spisak mesta koje treba obići stavlja velelepnu zgradu Matice srpske kao i galeriju Matice srpske.
Ova drugu ustanovu, pravi mali biser među muzejima, već dugo uspešno vodi dr Tijana Palkovljević Bugarski, trudeći se da svake godine građani Novog Sada, ali i svi ostali poklonici umetnosti, budu počastvovani nekom novom muzejskom postavkom i zanimljivom izložbom. Stalna postavka uključuje remek-dela srpskog slikarstva u vidu radova Save Šumanovića, Stevana Aleksića, Uroša Predića, Vase Pomorišca i mnogih drugih velikana.
Celokupnu imovinu prepisala Matici srpskoj
Ono što putnik namernik ipak verovatno ne zna je istrorijat zgrade same Matice srpske, u istoimenoj ulici, na broju 1. Kroz priču o ovoj prelepoj građevini dolazimo do imena zaboravljene dobrotvorke Marije Trandafil.
Kako je svojevremeno objasnio predsednik Matice srpske, gospodin Dragan Stanić, veliku ulogu u razvoju same Matice srpske, ali u izgradnji zdanja u kome se ona nalazi skoro čitav vek, imala je upravo žena iz naslova ove priče. Pet godina pre svoje smrti, ona je 1878. svoju celokupnu imovinu prepisala jednoj od najznačajnih institucija srpske kulture i prosvećenosti – Matici srpskoj.
Tragična sudbina
Kako to obično biva, iza ove priče o dobroti i humanosti, stoji jedna tužna porodična sudbina u kojoj Marija i Jovan Trandafil, stekavši veliko bogatsvo, ostaju bez svog najvrednijeg blaga – sina Koste i kćeri Sofije, te tako odlučuju da sva svoja materijalna dobra ulože onako su smatrali da je najsvrsishodnije i najsmislenije, za postizanje viših društvenih i kulturnih ciljeva.
Iz tih razloga Marija Trandafil, Matici srpskoj u amanet, osim imovine, ostavlja i novac u iznosu dovoljnom da se podigne zgrada koja je prvenstveno služila kao sirotište pod nazivom "Zavod Marije Trandafil za pravoslavnu srpsku siročad u Novom Sadu", u koju se 1928. godine preselila sama Matica srpska. Kao što se iz prethodnog da zaključiti, porodica Trandafil, osim što je pomagala Maticu, pomagala je i deci koja su ostala bez roditelja. U znak sećanja na Mariju Trandafil i njenu humanost, jedna osnovna škola u Veterniku nosi njeno ime.
Arhitektonski biser Novog Sada
Što se same zgrade Matice srpske tiče, ona se smatra arhitektonskim biserom i predstavlja jedan od simbola Novog Sada. Ovaj objekat izlazi na dve ulice, Trg Matice srpske i Marije Trandafil. Stilski gledano, građevina pripada pseudoklasicističkom stilu sa elementima secesije. Zanimljiva je priča o njenom arhitekti, Momčilu Tepavici, takođe danas zaboravljenom.
Još kao dete, Tepavica je pokazivao veliki talenat za sport, posebno atletiku, te se zahvaljući dobrim sportskim rezultatima našao među 13 predstavnika tadašnje Austrougarske, na prvim modernim Olimpijskim igrama u Atini 1896. godine. Tada je bilo moguće da se jedan sportista takmiči u više disciplina, tako da je Tapavica na prvim Igrama nastupao u dizanju tegova, rvanju, atletici, ali i tenisu. U poslednjoj discipline osvojio je bronzanu medalju, baš kao i Novak Djoković u Pekingu 2008. godine! Sve ove zanimljive podatke saznajemo zahvaljući predsedniku Matice srpske Draganu Staniću.
A Novi Sad (ne) pamti
Vratimo se ipak našoj zaboravljenoj heroini Mariji Trandafil. Prema rečima gospodina Stanića, "bračni par Trandafil je svakako nešto najvrednije što je Matica srpska u istoriji imala". Posle njene smrti je osnovan fond iz koga su se školovali mnogi đaci Srpske velike gimnazije. Deca su morala biti pravoslavne veroispovesti, ali bez razlike u narodnosti, a trećina je bila namenjena deci iz Erdelja (Transilvanije).
Prema zaveštanju je osnovan i fond za pomoć Nikolajevskoj i Uspenskoj crkvi. Trećinu čistog prihoda od kuće porodice Trandafil u Osjeku dobio je tadašnji "Uboški dom", koji se nalazio u Nikolajevskoj porti, a za potrebe same Nikolajevske crkve poklonjena je "Kuća kod ikone". Iz ovog fonda Nikolajevske crkve izdržavani su sveštenik, crkvenjak i jedan pojac, dok je za popadiju, u slučaju da ostane udovica, predviđeno doživotno izdržavanje od 200 forinti godišnje.
U vlasništvu Marije Trandafil su bile kuće u Zmaj Jovinoj, Pašićevoj, Dunavskoj i Miletićevoj ulici i kasnije su zaveštane Matici srpskoj i novosadskoj crkvenoj pravoslavnoj opštini. Na zgradama se ne nalazi nikakvo obeležje o njenoj zadužbini. Nažalost, ovakvih primera ima više, i valjalo bi podsetiti sadašnje stanovnike Novog Sada na ljude koji su sva svoja zemaljska bogatstva, stečena trudom i odricanjem, zaveštala svom voljenom gradu.
Velikanka srpske kulture
Marija Trandafil jedna je od velikanki kojima je bila posvećena nedavna izložba u Domu Jevrema Grujića – Velikanke srpske kulture. Autorke ove zanimljive izložbe su Branka Conić, direktorka Doma Jevrema Grujića, dr Gordana Bekčić, direktorka Kancelarije za kulturnu diplomatiju, Brankica Janković, poverenica za zaštitu ravnopravnosti i Ružica Opačić, istoričarka umetnosti.
Pored dobrotvorke Marije Trandafil, posetioci su imali priliku da se upoznaju sa pričama o životu više istaknutih žena naše istorije među kojima su slikarke Milena Pavlović Barili i Zora Petrović, glumica Žanka Stokić, Mira Trailović - prva dama srpskog teatra, Anka Gođevac Subotić - prva doktorka pravnih nauka , dobrotvorke Delfa Ivanić, Ljubica Luković, Mirka i Mejbl Grujić i Marija Trandafil, Milica Babić Jovanović - prva školovana kostimografkinja, Draga Ljočić – prva lekarka, Ksenija Atanasijević - najškolovanija Srpkinja i prva doktorka nauka i mnoge druge. U društvu znamenitih Srpkinja su i "srpske Engleskinje" Ledi Pedžet i Flora Sands.
Ali posebno dobra, humana i nažalost danas zaboravljena Marija Trandafil.
Ako je tačno da čovek živi kroz svoja dela, život ove srpske filantropkinje i dobročiniteljke je večan.
