"Sa izrazom duboke tuge objavljujemo da smo pored tolikih žrtava koje su pale u borbi protiv epidemije, sinoć u osam časova prineli na oltar drage nam Otadžbine još jednu. Užasnoj bolesti podlegla je i Nadežda Petrović, akademski slikar, nastavnica Ženske gimnazije, dobrovoljna bolničarka Prve rezervne valjevske bolnice.
Umrla je neumorno radeći na negovanju i spasavanju naših hrabrih boraca još od početka rata. Objavljujući ovaj redak i svetao primer samopožrtvovanja ove plemenite Srpkinje molimo za saučešće".
Ovo je tekst telegrama koji će upućen iz Valjevske bolnice, 3. aprila 1915. godine, povodom smrti Nadežde Petrović.
Kome je on upućen? Verovatno porodici, a u suštini celom srpskom rodu.
Heroina sa novčanice
Nadeždu Petrović srećemo na novčanici od 200 dinara, svakodnevno, a pitanje koliko građani ove zemlje, pripadnici našeg naroda, deca koja dobiju džeparac od roditelja sa njenim likom, uopšte znaju ko je bila Nadežda Petrović. Slikar snažne ekspresije? Da i to, ali I mnogo više. Ona je bila samo srce našeg nacionalnog bića, i sve lepo i plemenito, sakupilo se u ovoj ženi. Njen odlazak bio je veliki udarac na moral naše vojske u Velikom ratu, jer je Nadežda snažila srpskog vojnika, štitila snagom svog partiotizma i nepokolebljive volje. Ali, tifus koji je pokosio hiljade života, odneo je i Nadeždu.
Evo priče o ovoj izuzetnoj ženi…
Nadežda Petrović se rodila u Čačku 1873. godine, gde su njeni roditelji Mileva i Dimitrije Mita Petrović radili kao učitelji. Zbog Mitinog posla porodica se najpre preselila u Kraljevo, a potom u porodičnu kuću Mitinog oca u Beograd, gde je završila Višu žensku školu i položila ispit za nastavnicu crtanja u srednjim školama. Porodica Petrović bila je veoma ugledna i cenjena u Beogradu. Nažalost, zbog ranog gubitka majke, Nadežda je brinula o mlađim sestrama, kojih je bilo šest i dva brata, od kojih će mlađi Rastko postati jedan od najistaknutijih srpskih intelektualaca. Rastko Petrović bavio se književnošću, poezijom, pripovedanjem, a pomalo i slikarstvom. Njihova kuća u nedašnjoj Ratarskoj 32, a sadašnjoj ulici 27. marta (komšiluku Pete beogradske gimnazije) stradala je u šestoaprilskom bombardovanju.
Minhenski dani
Nadežda je bila učenica slikara realiste Đorđa Krstića, a pohađala je i školu Kirila Kutlika. Ni Krstić ni Kutlik nisu ostavili mnogo traga na njene kasnije radove, ali je činjenica da je baš Đorđe Krstić bio taj koji je Nadeždu ohrabrio da ode na umetničke studije u Minhen, u koji odlazi na dalje školovanje 1898. godine. Zbog nemogućnosti da pohađa zvaničnu akademiju, jer nije postojalo žensko odeljenje, uči i usavršava se u ateljeima kod Antona Ažbea, Julijusa Ekstera i Angela Jankea.
U školi kod Ažbea, Nadežda je doživela i prvo slikanje u prirodi. U isto vreme, u tom ateljeu borave i Vasilij Kandinski i Aleksej Javljenski, a veliki uticaj na Nadeždu ima i druženje sa Ivanom Meštrovićem, Miroslavom Kraljevićem, Ivanom Groharom, Rihardom Jakopičem, Milanom Milovanovićem i drugima. Ovako udruženi u Ažbeovom ateljeu, mladi srpski, hrvatski i slovenački slikari će i kasnije ostvariti prve zajedničke izložbe jugoslovenske orijentacije. Nadežda je u Minhenu nameravala da ostane godinu dana, a zadržala se četiri pune godine, za to vreme naučila i nemački, ruski i francuski jezik.
Utisak je da odlazak u Minhen, pored profesionalnog usavršavanja, doprinosi i da sa distance sagleda svoj život. Uvređena postupkom majke svog verenika, koja je od njenih roditelja tražila veliki miraz, Nadežda je 1898. raskinula veridbu i tražeći podršku za taj gest iz Minhena piše majci:
"Ja hoću da sam slikar, a ne žena, žena ima dosta. Ako mi zaista želiš sreću, onda ćeš i ti od mene očekivati samo da budem slikar, a ne udavača".
Dočekana "burom i galamom"
Na javnu slikarsku scenu u Srbiji, dočekana "burom i galamom", Nadežda stupa 1900. godine izložbom u Velikoj školi. Negativne kritike je nisu obeshrabrile, jer je znala svoj put koji nije mogao biti put klasičnih slikarskih škola. Neprihvatanje, pa čak i javnu osudu svog slikarstva, shvatila je kao nerazumevanje sredine naviknute na tradicionalizam i trudila se da je kritike ne ometaju u svakodnevnom radu.
Po povratku iz Minhena, od 1904, angažuje se u domovini oko Prve jugoslovenske umetničke izložbe kao i osnivanja Društva srpskih umetnika Lada.
Uz objavljivanje likovnih kritika, sa osvrtima na slikarstvo svojih savremenika, primećujući potrebu prevazilaženja dekadentnih razmišljanja i tradicionalističkih likovnih shvatanja, uporedo radi na osnivanju Prve jugoslovenske umetničke kolonije u Sićevu kod Pirota, koja svoj rad započinje 1905, ističući uplive nemačkih i francuskih pravaca u naše slikarstvo i potrebu rada izvan ateljea.
Kolo srpskih sestara
U to vreme sveštenik u Sićevu bio je Gavrilo Dožić koji će odatle otići za Atinu. U maloj sićevačkoj crkvici, čije se zvono nalazilo između grana stoletnog hrasta, Gavrilo Dožić je naslikao Gavrana iz moračkog manastira. Taj trag i danas se nalazi u Sićevu, kao što i danas postoji ova slikarska kolonija. Za angažovanje oko velike jugoslovenske izložbe odlikovana je ordenom Svetog Save IV stepena.
Treći veoma važan segment njenog rada i dela je angažovanje na društvenom polju. Ona je jedan od osnivača organizacije Kolo srpskih sestara. Duboko odana svom rodu među prvima je postala članica Narodne odbrane, patriotskog društva čiji je cilj bio pomaganje Srbima koji su još bili pod turskom vlašću. Nakon Makedonije i strahota koje je tamo videla, prozebla i bolesna, neko vreme se povlači na porodično imanje u Resnik, gde je 1904. izvesno nastala i jedna od njenih najčuvenijih istoimenih slika.
Od Resnika do Pariza
Pritisnuta prilično velikim materijalnim nedaćama, prisutnim još od iznenadnog očevog penzionisanja (1903), posle više odbijenih molbi, konačno uspeva da od Ministarstva dobije stipendiju i 1910. godine odlazi na studijski boravak u Pariz. Odseda u ateljeu Ivana Meštrovića, svog prijatelja iz minhenskih dana. Dosta slika, posećuje muzeje, salone i ateljee umetnika, učestvuje u društvenim događanjima – prisustvuje prijemu prilikom dolaska kralja Petra I oslobodioca na banketu “Pacifičkog novinarskog društva“, govori o stanju srpskog naroda u južnim krajevima pod turskom vlašću. U Srbiju se vraća 1911. godine nakon vesti o iznenadnoj smrti oca. U Beogradu 1912. godine otvara letnju slikarsku školu.
Kao osvedočeni patriota, Nadežda je od početka Prvog balkanskog rata (1912), pa do svoje smrti, na braniku otadžbine. Neizmerno rodoljublje pokazuje na taj način što se prijavljuje kao dobrovoljna bolničarka i sa srpskom vojskom proživljava teške trenutke na prostoru Kosova i Metohije. Ni dramatični prizori u sanitetu u pozadini fronta, a još manje bolest (preležala je tifus, koleru i upalu pluća), nisu je omeli da pokaže neizmernu ljubav prema svom rodu i svojoj zemlji. Nakon kratkog odsustva, koje je provela u Skoplju radi oporavka od tifusa preležanog za vreme epidemije u proleće 1913., ponovo se pridružila srpskim vojnicima. Kratki predah između dva balkanska rata provela je u Beogradu.
Odanost domovini
Tokom mesec dana trajanja Drugog balkanskog rata, u leto 1913. godine, kao dobrovoljna bolničarka angažovana je na području Makedonije u Sanitetu za ratnu zonu, pri Vrhovnoj komandi za vojničku službu. Po završetku balkanskih ratova, za požrtvovanost i iskazanu revnost u službi, odlikovana je za hrabrost, a od Crvenog krsta za milosrđe.
Objava rata 1914. godine zatekla ju je u Italiji, gde je sa najmlađim bratom Rastkom posetila izložbu Venecijanskog bijenala na kome je želela da vidi skulpture svog velikog prijatelja Ivana Meštrovića. Odmah se vratila u zemlju da bi još jednom na delu pokazala odanost domovini. Odbivši predlog Vrhovne komande da se priključi komisiji Crvenog krsta u Švajcarskoj, krenula je na dužnost pri poljskoj bolnici Dunavske divizije. Sa vojskom je iz Srema stigla do okoline Krupnja, gde su vođene velike borbe i gde je preživljavajući najteže strahote previjala mnogo ranjenih vojnika i oficira od najtežih ubojnih rana.
Za krsnu slavu (Sveti arhiđakon Stefan 9. januara), otputovala je u Skoplje gde joj je porodica bila u izbeglištvu. I mada je po nalogu Vojne komande predviđena za predstavnika Srbije na konferenciji u Rimu ili da ode u bolnicu strane misije u Niš, u februaru se ponovo vraća u Vojni sanitet u Valjevu. Na dužnosti bolničarke ostala je do kraja života, negujući ranjenike, slikajući ruševine, oficire, šator poljske vojne bolnice i brinući o obolelima od tifusa. Ponovo obolevši od tifusa, nakon sedmodnevne agonije, umrla je 3. aprila 1915. godine u Vojnoj bolnici u Valjevu.
Njeni posmrtni ostaci su iz Valjeva preneti u Beograd na dvadesetogodišnjicu smrti , 3. aprila 1935.godine. Spomenik u bronzi, rad Ivana Meštrovića urađen je 1955. godine i postavljen u njenom rodnom Čačku. Na njemu podignute i uvijene kose, Nadežda u levoj ruci drži platno, a u desnoj četkicu.
Žena ispred vremena
Nadežda Petrović je najznačajniji srpski slikar s početka veka. Iako je tematski ostala verna nacionalnom, stilski se potpuno okrenula savremenim tokovima evropske umetnosti. U odnosu na ostale naše umetnike, išla je znatno ispred svog vremena – sigurno da je i to jedan od razloga što od svojih savremenika nije bila dobro shvaćena, a u jednoj tradicionalno patrijarhalnoj srpskoj sredini. Smatra se rodonačlenicom srpske moderne.
Nadeždin slikarski opus se deli na četiri osnovna perioda:
I Minhenski period (1898 – 1903): rad u ateljeima Antona Ažbea, Juliusa Ekstera i Angela Jankea kada nastaju kopije starih majstora, portreti bavarskih seljaka, bavarski pejzaži…
II Srbijanski period (1903 – 1910): slika članove porodice, predele iz okoline Beograda, putuje po Srbiji i portretiše, slika radove u poljima, znamenitosti, predele i prizore…
III Pariski period (1910 – 1912): tokom boravka u Francuskoj slika motive sa Sene, iz Bulonjske šume, predele iz Bretanje…
IV Ratni period (1912 – 1915): slike nastale u toku ratova –oba balkanska i Prvog svetskog kada je Nadežda dobrovoljna bolničarka, su bez scena ratnog poprišta; slika manastire, mesta i predele, oficire, šator vojne bolnice…
Obrazovana, talentovana, humana, hrabra i odlučna, Nadežda nije bila shvaćena od svojih savremenika, ali nju to nije previše uzbuđivalo.
Govorila je: "Za sve se traži vremena, a za vaspitanje publike malo duže vremena".
Uostalom, za Nadeždin život i stvaralaštvo vreme nije važno. Ona je večna...
